آیه 90 سوره مؤمنون

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ (90)

جلد 9 - صفحه 170

بعد از آن اضراب مى‌فرمايد:

بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِ‌: بلكه آورديم ايشان را حق كه توحيد و وعده حشر باشد.

وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ‌: و بدرستى كه ايشان دروغگويانند در آنكه تكذيب حق را نمايند، يا در اتخاذ ولد و شريك نسبت به ذات بارى تعالى جلّت عظمته.

قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيها إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (84) سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (85) قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ (86) سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ (87) قُلْ مَنْ بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لا يُجارُ عَلَيْهِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (88)

سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّى تُسْحَرُونَ (89) بَلْ أَتَيْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ (90) مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ (91) عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَتَعالى‌ عَمَّا يُشْرِكُونَ (92)

ترجمه‌

- بگو مر كه را است زمين و هر كه در او است اگر ميدانيد

خواهند گفت خدا را است بگو آيا پس پند نميگيريد

بگو كيست پروردگار آسمانهاى هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ‌

خواهند گفت خدا را است بگو آيا پس نميپرهيزيد

بگو كيست كه بدست او است پادشاهى همه چيز و او پناه ميدهد و پناه داده نميشود از او اگر هستيد كه ميدانيد

خواهند گفت خدا را است بگو پس از كجا فريب داده ميشويد

بلكه داديم بآنها حق را و همانا آنانند هر آينه دروغگويان‌

نگرفت خدا فرزندى و نباشد با او خدائى در اين هنگام هر آينه برده بود هر خدائى آنچه را آفريد و هر آينه برترى جسته بودند بر خيشان بر برخى پاك است خدا از آنچه وصف ميكنند

او است داناى نهان و آشكار پس برتر آمد از آنچه شريك ميگيرند براى او.

تفسير

- خداوند متعال براى رفع استبعاد كفار از معاد كه در ذيل آيات سابقه اشاره بآن شد پيغمبر اكرم را مأمور بپرسش‌هائى از آنها فرموده باين ترتيب كه بگو آيا اين زمين و هر كس در آن جاى دارد و بايد در قيامت محشور گردد مملوك و مخلوق كيست اگر ميدانيد جواب بگوئيد آنها چون اقرار دارند كه خدا خالق آنها است خواهند گفت مملوك و مخلوق خدايند و بعدا بگو كه پس‌

جلد 3 صفحه 652

چرا متذكّر و متنبّه نميشويد كه كسيكه آنها را ابتداء خلق نموده قدرت بر اعاده آنها دارد چون خلق بدوى آسانتر از خلق ثانوى نيست و بگو كيست پروردگار آسمانهاى هفتگانه كه احاطه بر زمين و اهلش دارند و برتر و بزرگتر و بالاتر از آنند و پروردگار عرش عظيم كه از همه برتر و بزرگتر و بالاتر است خواهند گفت همه از آن حقّند چون ميدانند مقصود از رب خداوند خلاق است و بعضى بجاى للّه در اينجا و بعد اللّه قرائت نموده‌اند بمناسبت مطابقه جواب با لفظ سؤال و بعدا بگو پس چرا از چنين خداوندى نميترسيد و برايش شريك قرار ميدهيد و منكر قدرتش بر اعاده مخلوقاتش ميشويد و بگو كيست كه در دست او است پادشاهى و سلطنت تامّه عامّه بر هر موجودى چون ملكوت صيغه مبالغه در ملك است مانند جبروت كه مبالغه در جبر است و او است كه دادرسى ميكند و پناه ميدهد هر مظلوم بى‌پناهى را و كسى نميتواند كسى را از دست انتقام او بگيرد و در پناه خود جاى دهد (تعديه يجار بعلى براى آنستكه متضمّن معناى نصرت است) اگر ميدانيد جواب بگوئيد خواهند گفت از آن خدا است يا خدا است بتقريبى كه بيان شد و بگو پس چرا فريب نفس امّاره و شيطان را ميخوريد و چگونه بر گردانده ميشويد از حق بباطل و از صحيح بفاسد با وضوح حقّ و ظهور ادلّه آن و با آنكه ما بيان نموديم براى آنها توحيد و معاد و راه صواب و سداد را آنها دروغ ميگويند كه منكر شدند و ميگويند حشر و نشرى نيست و خدا شريك و اولاد دارد خداوند هيچ گاه براى خود فرزندى اختيار ننموده چون او مماثل با بندگان خود نيست و اولاد بايد از جنس و نوع پدر و مادر باشد اگر كسى بخواهد فرزند ديگرى را هم برسم فرزندى قبول كند و براى خود بردارد بايد از جنس و نوع بشر باشد نه فردى از افراد حيوان يا نبات و هيچ گاه خداى ديگرى با خدا در خدائى شريك نبوده و اگر چنين بود هميشه توافق و تسالم در رأى و كار براى آن دو حاصل نميشد و با يكديگر اختلاف و نزاع پيدا ميكردند و مخلوقات خودشان را از يكديگر جدا مينمودند و هر خدائى با مخلوقش بجانبى ميرفت و با يكديگر جنگ ميكردند و يكى غالب و ديگرى مغلوب ميشد و در نتيجه نظام عالم بهم ميخورد و رشته تدبير امور از دست هر دو بيرون ميرفت چنانچه در ميان پادشاهان دنيا معمول است با

جلد 3 صفحه 653

آنكه ما مى‌بينيم و ميدانيم كه هميشه اين نظام احسن و اين تدبير امتن و اين اتّصال و ارتباط و التيام در اجزاء عالم بوده و هست و خواهد بود و معلوم است كه يك كارخانه است و يك مدير خبير بصير دارد منزّه است خداوند از آنچه نسبت باو ميدهند از اولاد و انباز و ذات مقدّس او عالم است و ميداند هر پنهان و آشكارى را و آنچه مخفى و هويدا است و اگر همه بيد قدرت و در تحت سلطنت او نبودند علم بآنها نداشت و چون دارد بالاتر است شأن او از آنكه اشياء بى‌حس و شعورى شريك در خدائى يا پرستش او باشند كه اينها قائل بآن شده‌اند و باين تقريب آيه اخيره خود دليل ديگرى است بر توحيد كه از راه علم حقّ بتمام موجودات كه آنها معترف بودند اثبات وحدت و نفى شركت شده است در معانى از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه غيب چيزى است كه نبوده و شهادت چيزى است كه بوده و بعضى عالم را بكسر خوانده‌اند و بنابراين صفت اللّه است ..

بَل‌ أَتَيناهُم‌ بِالحَق‌ِّ وَ إِنَّهُم‌ لَكاذِبُون‌َ (90)

بلكه‌ امديم‌ ‌ما ‌آنها‌ ‌را‌ ‌به‌ حق‌ و صدق‌ و محققا ‌آنها‌ ‌هر‌ آينه‌ دروغ‌ گويانند (بَل‌ أَتَيناهُم‌) آمدن‌ ‌رسول‌ و كتاب‌ قرآن‌ و معارف‌ الهيه‌ و عقايد دينيه‌ و اخلاق‌ حميده‌ و اعمال‌ صالحه‌.

(بِالحَق‌ِّ) ‌که‌ تمام‌ ‌آنها‌ مطابق‌ ‌با‌ واقع‌ و مصالح‌ دنيويه‌ و اخرويه‌ و صحيح‌ و درست‌ و بجا و بموقع‌ و عين‌ صلاح‌ بوده‌، حق‌ مقابل‌ باطل‌ ‌است‌ و يكي‌ ‌از‌ اسماء الهيه‌ حق‌ ‌است‌، اشاره‌ ‌به‌ مقام‌ واجب‌ الوجوديست‌ ثابت‌ و محقق‌ بوده‌ و هست‌، چنانچه‌ اللّه‌ اسم‌ ذات‌ مستجمع‌ جميع‌ كمالات‌ و منزه‌ ‌از‌ جميع‌ نواقص‌ امكانيست‌ و ‌هو‌ اشاره‌ ‌به‌ مقام‌ غيب‌ الغيوبي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ تصور احدي‌ نمي‌آيد زيرا معرفت‌ اشياء منوط ‌به‌ تصور ‌است‌ ‌در‌ ذهن‌ ‌که‌ ماهيات‌ ‌را‌ سلب‌ وجود خارجي‌ كنيد و وجود ذهني‌ باو دهيد و الا بوجود خارجي‌ ممكن‌ نيست‌ ‌در‌ ذهن‌ درآيد و حضرت‌ اله‌ ماهيت‌ ندارد و سلب‌ وجود ‌از‌ ‌او‌ نمي‌شود چون‌ صرف‌ وجود ‌است‌ و سلب‌ وجود عدم‌ صرف‌ ‌است‌ و انبياء تماما ‌بر‌ حق‌ بودند و فرستاده حضرت‌ باري‌ و كتب‌ آسماني‌ تمام‌ حق‌ ‌است‌ ‌از‌ جانب‌ ‌او‌ نازل‌ ‌شده‌ و دستورات‌ ديني‌ تمام‌ حق‌ ‌است‌ عين‌ صلاح‌ ‌است‌ و ‌از‌ طرف‌ ‌او‌ آمده‌ ‌است‌.

(ما ضَل‌َّ صاحِبُكُم‌ وَ ما غَوي‌ وَ ما يَنطِق‌ُ عَن‌ِ الهَوي‌ إِن‌ هُوَ إِلّا وَحي‌ٌ يُوحي‌ عَلَّمَه‌ُ

جلد 13 - صفحه 455

شَدِيدُ القُوي‌) و النجم‌ آيه 2 ‌الي‌ 5 و ‌هر‌ چه‌ ‌بر‌ خلاف‌ حق‌ ‌است‌ باطل‌ ‌است‌.

(وَ إِنَّهُم‌ لَكاذِبُون‌َ) ‌اينکه‌ كفار و مشركين‌ آنچه‌ ميگويند باطل‌ و دروغ‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌از‌ ‌براي‌ ‌خدا‌ شريك‌ قرار دادند و ملائكه‌ ‌را‌ دختران‌ ‌خدا‌ گفتند و آدم‌ و عزيز و عيسي‌ ‌را‌ پسران‌ ‌خدا‌ فرض‌ كردند و انبيا ‌را‌ تكذيب‌ كردند و معجزات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ سحر پنداشتند و دستورات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ بيهوده‌ شمردند و معاد ‌را‌ منكر شدند و تقليد آباء ‌خود‌ ‌را‌ نمودند ‌با‌ هزار عيب‌ ديگر.

]

(آیه 90)- سر انجام به عنوان یک جمع بندی و نتیجه گیری فشرده و کوتاه می‌فرماید: نه سحر است و نه جادو و نه چیز دیگر، «بله ما حق را برای آنها آوردیم و روشن ساختیم و آنها دروغ می‌گویند» (بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ).